Filosoof Corrie Haverkort schreef een column over woede en rechtvaardigheid naar aanleiding van haar filosofieweek 'Kant op Kreta'. We bieden je de column graag ter lezing en overdenking aan!
En de ander? Die voelt precies hetzelfde!
Hoe kan het toch dat we zomaar plotseling in conflict kunnen komen met anderen terwijl we denken dat we het juiste en goede doen. En waarom raakt het ons zo als het iemand betreft om wie we veel geven. Een goede vriend, een zus, een buurman of collega. Iemand die ons dierbaar is. `Dit is niet eerlijk´ roepen we dan van binnen. ´Mij wordt onrecht aangedaan´. We voelen ons kwaad, en hebben last van allerlei emoties die over elkaar heen buitelen. En de ander? Die voelt precies hetzelfde.
Een van de heftigste emoties bij samenleven is misschien wel de emotie woede. Als we kwaad zijn of verontwaardigd gaat het altijd over recht en onrecht. Over iets waarvan we denken dat het niet klopt. Niet rechtvaardig is. Dat ons iets is aangedaan wat niet had gemoeten. De neiging om de ander ook iets aan te doen ligt dan snel op de loer. Bijvoorbeeld door een wrokkig zwijgen of door de ander te negeren. Of door weg te lopen. Na een poosje, als de rust is weergekeerd, beginnen we te reflecteren. Wat had ik anders kunnen doen? Wat is goed? Hoe doe je recht aan elkaar? Niet alleen in je privé leven maar ook op je werk, in je buurt of in de samenleving.
Als het gaat om de vraag hoe we het beste kunnen samenleven met anderen en wat de betekenis van rechtvaardigheid is, verwijzen alle filosofen vroeg of laat naar Immanuel Kant. Zijn teksten zijn weerbarstig, dat is zeker. En ze doen een sterk appel op het ontwikkelen van helder inzichten. Wat ook niet altijd gemakkelijk is. Sapere aude, is zijn oproep. Heb de moed te denken. Laat je niet leiden door allerlei persoonlijke neigingen en voorkeuren. Of ingewikkelde rationalisaties waarmee je jezelf steeds opnieuw rechtvaardigt. En ga ervan uit dat hoe de werkelijkheid is niet altijd overeenkomt met hoe ze zou kunnen zijn. Soms zijn er ideeën over goed en kwaad, schrijft hij, waarvoor hemel en aarde moeten buigen. Kant was degene die vond dat Abraham bij de berg Moria God had moeten trotseren en niet het bevel had moeten volgen om zijn zoon te doden. Kant stelde ook dat we niet alles wat geschreven staat in heilige boeken klakkeloos moeten volgen. Maar een eigen intuïtie moeten ontwikkelen over ons handelen en zoals hij het noemt, de morele wet. We zijn immers met rede begaafde mensen die in vrijheid de plicht op zich kunnen nemen om het juiste te doen.
Tsja…doe dit maar eens. Hoe dan? En lukt het ook om het juiste te doen? Om geen conflicten meer te hebben. Om een weg te vinden naar de eeuwige vrede, zoals Kant aangeeft in een boek van hem met de gelijknamige titel.
De hedendaagse filosoof en Kant-kenner Rawls ontwikkelde naar aanleiding van deze vraag, een spannend gedachtenexperiment: de sluier van onwetendheid. Waarbij het er om gaat dat je je steeds opnieuw verplaatst in het denken, voelen en de wensen van de ander. Een mooi spel om samen uit te voeren in de vallei van Katharo. Waar Krentenzers al generaties lang gemeenschappelijke grond bebouwen. Wie doet wat? En hoe verdeel je de opbrengst? Het is echt ‘Kant op Kreta’, wat hier in de praktijk gebracht wordt. Ook als het gaat om de vraag hoe om te gaan met verschillen in mogelijkheden en kansen. Waarvoor Rawls het begrip ‘verschilbeginsel’ introduceert. We gaan het ervaren.
Dat dit emoties oproept, zo als altijd wanneer we samenwerken en leven met onze medemensen, is begrijpelijk. Maar daar had Kant in zijn tijd nauwelijks of geen aandacht voor. Gelukkig doet de bekende filosoof Martha Nussbaum dat wel. Zij onderzoekt heftige emoties als woede en haat, schaamte en schuld en de werking ervan op de vraag naar recht doen aan elkaar. Hoe je kunt voorkomen dat een situatie van kwaad tot erger escaleert. En hoe woede die gefundeerd is, geen vergelding rechtvaardigt. Haar denken over emoties krijgt tegenwoordig veel aandacht. Wat nieuwe inzichten oplevert want in emoties zit meer kennis verborgen dan we ooit voor mogelijk hielden.
Drie spannende denkers die in elkaars verlengde liggen passeren in oktober de bergen van Kreta. Bieden mooie vergezichten over de toppen in de verte. Verfrissende ideeën in de blauwe zee. En inspirerende mogelijkheden en humor bij de heerlijke maaltijden en het drinken van een glas wijn.
Goethe schreef ooit: ‘Kant bevrijdde ons van de werkelijkheid waarin wij ons wentelden’.
Ga hier naar de cursus 'Kant op Kreta' van Corrie Haverkort