Over wat mensen drijft. Een filosofiecursus op basis van het alom geprezen boek 'Het rijk van de schaarste'.

Je bent welkom van 29 augustus tot en met 4 september 2021

Dit is een unieke en eenmalige cursus!

Hans Achterhuis is vaak te gast geweest bij de Academie op Kreta, regelmatig samen met Petran Kockelkoren. Hans Achterhuis had besloten nergens meer filosofie cursussen te geven, maar voor dit zeer actuele thema maakt hij een uitzondering. En vanwege de urgentie mag het niet op de plank blijven liggen; Een unieke kans om je in dit onderwerp te verdiepen.
Uiteraard hebben we rekening gehouden met de mensen die eerder op een cursus van de Academie op Kreta zijn geweest, door (deels) nieuwe gebieden van Oost-Kreta te verkennen en (deels) andere restaurants te kiezen.

'Het rijk van de schaarste' helpt ons, ons denken te herschikken. Zeker nu het móet!

Het boek Het rijk van de schaarste is een zoektocht door de geschiedenis van de filosofie naar de wortels van de hedendaagse maatschappij. Hans Achterhuis concentreert zich daarbij op het fenomeen van de schaarste, door Thomas Hobbes gezien als 'de natuurlijke toestand van de mens'. Vanuit die invalshoek komen thema's aan de orde als wedijver, rechtvaardigheid en een eerlijke verdeling van natuurlijke hulpbronnen.
De rondgang langs denkers uit de geschiedenis van de moderne sociale en politieke filosofie, van Thomas Hobbes tot Michel Foucault, laat zien hoe schaarste zich ontwikkelde tot een kernproblemen waar we nu mee zitten.

Enkele citaten uit een Trouw-interview (2012)

Hans Achterhuis: ‘Het valt mij op dat bijna geen econoom serieus nadenkt over de mogelijkheid dat we het einde van de groei beleven. Dat fenomeen, die blinde vlek, probeer ik hier onder de aandacht te brengen. Wij zitten gevangen in onze jacht op rijkdom. De meeste economen vinden die vraag over het waarom van eeuwige groei, te dom om te beantwoorden. En de gedachte dat de economische groei voorlopig ook niet meer terugkeert, lijkt helemaal niet aan de orde. Zij beschouwen economische groei als een wetmatigheid; hieraan twijfelen is taboe. Toch zijn er wetenschappers die deze twijfel wel hardop durven uitspreken.
Ons economisch bestel, zoals we dat sinds het einde van de Middeleeuwen kennen, is gestoeld op groei én schaarste. Thomas Hobbes was de eerste filosoof die dit principe verwoordde. 'Omdat iedereen op rijkdom uit is, vindt men het onaangenaam als een ander zijn doel bereikt', schreef hij in zijn beroemde boek 'Leviathan'. Het gaat volgens Hobbes niet eens zo zeer om de rijkdom zelf, maar om rijkdom in vergelijking met anderen.
Wij zitten er grotendeels in gevangen, hoezeer we die groeidwang misschien moreel ook afkeuren en afwijzen. Volgens Hobbes leidt de wedijver om rijkdom, eer, gezag en andere vormen van macht uiteindelijk tot twist, vijandschap en oorlog.
Die groei hebben we decennialang met schulden kunstmatig hoog gehouden: Engeland schijnt meer creditcardschulden te hebben dan wij hypotheekschulden. Zolang de burger bleef consumeren, groeide de economie. Ooit moet de rekening worden betaald.
Ik ben er van overtuigd, dat we in deze tijd van in elkaar grijpende crises gehoor moeten geven aan de oproep van de wat vergeten filosoof Frantz Fanon, aan wie ik in 'Het rijk van de schaarste' een hoofdstuk wijd: 'Voort kameraden, we moeten van richting veranderen'.

Met Petran Kockelkoren als side-kick. 

Petran Kockelkoren: De beteugeling van de schaarste

In zijn baanbrekende boek “Het Rijk van de Schaarste’ toont Hans Achterhuis aan dat schaarste geen natuurverschijnsel is, maar eerder voortkomt uit een specifiek cultureel regime. Er zijn niet te weinig spullen en voedselbronnen om aan de menselijke behoeften te voldoen, maar de behoeften zijn zodanig georganiseerd op basis van onderlinge wedijver, dat vanzelf tekorten tevoorschijn worden geroepen. De onderlinge wedijver berust op ‘mimesis’ oftwel nabootsing van elkaar.

In traditionele culturen werden tal van rituelen ontwikkeld om het proces van mimese te keren. Bij de ‘potlatch’-ceremonie van de Noord-Amerikaanse indianen werden grote hoeveelheden voedsel ritueel verspild en in overvloed uitgewisseld. Ook de gift-ceremonieën in de ‘Kula-ring’, die worden uitgeoefend tussen de Trobriand-eilanden in de Stille Oceaan, zijn befaamd. Het escaleren van schaarste werd beteugeld door zulke mythische oplossingen.

Aan het begin van de moderniteit in Europa werden zulke rituelen overboord gezet. De natuur werd in een houdgreep genomen. In plaats van als een geboden mythisch speelveld werd de natuur voorgesteld als een objectief bestand (Heidegger) van grondstoffen. Door deze degradatie kreeg het schaarste-mechanisme vrij spel. De onderlinge wedijver tussen mensen werd voortaan zonder rituele uitweg op de spits gedreven. Geen wonder dat Hobbes in dat nieuwe bestek de onderlinge strijd als het basisprincipe van het menselijk gedrag en van de sociale orde zag.

Hoe ziet het speelveld dat toen tot strijdperk van allen tegen allen werd omgedoopt er tegenwoordig uit? In de twintigste eeuw werd de schaarste ondervangen door de massaproductie. Een eindeloze stroom van identieke goederen of ‘waren’ circuleert dagelijks in gigantische containerschepen en vrachtvliegtuigen rond de globe. De betekenis van zulke waren schuilt niet zozeer in hun gebruikswaarde maar veeleer in hun tekenkarakter in de prestige-oorlog waarin de schaarste-maatschappij is ontaard. Ze verlenen status en onderscheiding, zowel binnen als tegenover ‘peer’-groepen. Hun waarde als tekens overschaduwt zodoende het nuttig gebruik. De waren staan ten dienste van wat gedurende de laatste decennia de ‘belevenis-economie’ is gaan heten.

Het vliegwiel van de schaarste-maatschappij en de daarin heersende belevenis-economie raakt in de 21^e eeuw oververhit. De enorme aanspraken op energie, vooral gewonnen uit fossiele grondstoffen, putten de reserves van de aarde uit. En niet alleen dat, de uitstoot van afvalstoffen, CO2 en stikstof hebben een zodanige schaalvergroting ondergaan dat de samenstelling van de atmosfeer eronder lijdt en het klimaat erdoor verstoord raakt. Geofysici hebben daarom aan de noodklok getrokken en het nieuwe tijdperk van het ‘antropoceen’ uitgeroepen, dat wil zeggen het tijdperk waarin de mens de grootste geofysische kracht op aarde is geworden. De term is niet vleiend bedoeld. Het gaat er niet langer om dat de mens zijn technische triomfen viert tegenover een weerbarstige natuur, maar dat hij dreigt te vernietigen wat hem tot dusver droeg en voedde. Ook dat is een gevolg van het ongebreidelde schaarste-regime.

Wat gaan we daaraan doen? Aan diagnoses en aangewezen heroriëntaties is geen gebrek. Helaas volgen de meeste zelf opgeworpen gidsen het stramien dat werd uitgezet door de eerste generatie techniekfilosofen zoals Heidegger, Ellul en Mumford. Het is volgens hen allemaal de schuld van de vervreemdende technieken die vroeger nog als zegeningen werden geteld en uitgestrooid, maar ons nu te gronde richten. Het technisch bestand is namelijk een onzalig monsterpact aangegaan met de economie.

De denkfiguur die achter de verguizing van techniek zit, is die van paradijs, val en herstel. Ooit leefden we kleinschalig. We deelden het gebruik van grond en van de noten en vruchten die ze opbracht in de zogeheten ‘commons’ of communale gronden. Toen het moderne schaarste-regime zijn intrede deed, werden de commons door particulieren geannexeerd en verkaveld. We moeten dus terug naar de commons en dan liefst in ongerepte vorm, dat wil zeggen zonder nog de grootschalige technologieën van de monocultures in stelling te brengen. Als we het tij nog willen keren, moeten we terug naar de leefwijze van het mythisch tijdperk met zijn beteugelende mythen en rituelen. Terug naar zeis en schop! Toch is deze vluchtweg niet haalbaar en afgezien daarvan stoelt die op een romantische miskenning van hoe we via techniek ook op een intieme en verrijkende manier de natuur tegemoet kunnen treden. We zullen ons dus veeleer moeten herbezinnen op een andere inzet van de high-tech die we al hebben.

Petran Kockelkoren

Petran Kockelkoren is milieufilosoof en zal als sidekick van Hans Achterhuis fungeren met commentaren op en beschouwingen over schaarste en ons milieu. Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren zijn eerder samen opgetrokken in een rapport voor het Ministerie van Landbouw, dat Kockelkoren schreef. Hans Achterhuis was voorzitter van de commissie die het rapport samenstelde en de sociaal-filosofische analyse erin was op schaarste gebaseerd. 

WEEKPROGRAMMA

Let op: door overheidsregels met betrekking tot COVID-19 en vervoersbeperkingen kan dit weekprogramma missschien niet geheel zoals hier gepubliceerd, worden uitgevoerd.

Zondag

16.00 uur: kennismaking met elkaar en met Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren. Een introductie van de week en een korte presentatie over Kreta.
Korte wandeling (10 minuten) naar restaurant Stavrakakis in Kroustas voor het diner.

Maandag

Thema: Actualiteitsanalyse 1

9.00 – 13.00 uur: colleges op Villa Dio Petres
Hans Achterhuis:
Als introductie worden, analoog aan het artikel van 21-11-2019 in de NRC, een aantal actuele voorbeelden van de schaarsteproblematiek gepresenteerd. Deelnemers worden uitgenodigd om zelf voorbeelden aan te dragen.

Een actualiteitsanalyse á la Foucault blijft hierbij niet stilstaan. Ze graaft in de geschiedenis naar voorbeelden van teksten en ervaringen die de actuele problematiek kunnen verhelderen en verklaren. In dit archeologisch verband worden Hobbes en Machiavelli besproken. Hobbes belicht de oorlog van allen tegen allen vooral vanuit economisch, Machiavelli vanuit politiek standpunt.

Petran Kockelkoren zal riten benoemen die schaarste in traditionele culturen willen reguleren en voorkomen.

Lunch op eigen gelegenheid

18.00 uur: op Villa Dio Petres
De vertoning van een toepasselijke film, en diner.

Dinsdag

Thema: de markteconomie

9.00 – 11.00 uur: colleges op Villa Dio Petres

Hans Achterhuis:
Als antwoord op de door Hobbes beschreven extreme schaarste ontwikkelt Locke de uitweg via expansie in de wereldruimte en economische groei in de toekomstige tijd. Met de dekolonisatie is aan de voortdurende expansie een halt toegeroepen, met de eindigheid van de natuur aan de vanzelfsprekendheid van oneindige economische groei.

Vanuit deze filosofische analyse kijken we naar de historische ontwikkeling van markten in ‘De onzichtbare hand’ van de Utrechtse economische historicus Bas van Bavel, met als ondertitel ‘Hoe markteconomieën opkomen en neergaan’. Het Florence van Machiavelli speelt hierin een belangrijke rol.

12.00 uur: Wandeling via de Profitias Ilias kapel (15 minuten) naar Kroustas (1 uur). 

13.00 – 14.00 uur: lunch bij de taverne van Maria Matrakas in Kroustas

15.30 uur: vervolg ochtendthema op Villa Dio Petres
Petran Kockelkoren:
De nieuwe ontwikkelingen in de economie lopen van nutseconomie via belevingseconomie naar betekeniseconomie

Diner in restaurant Agadiko in Kritsa of Flamouriana

Woensdag

Thema: utopische vergezichten

9:00 tot 11.00 uur: College op Villa Dio Petres

Hans Achterhuis:
De volgens Van Bavel onvermijdelijke neergang van een markteconomie werd vaak door utopische beloftes aan het gezicht onttrokken. In ‘Utopia’ gebruikt More, overigens net als Hobbes, het woord ‘schaarste’ niet, maar het thema staat bij hem zo centraal dat Engelse en Nederlandse vertalingen het wel gebruiken voor de weergave van ‘inopia’, dat voor extreme armoede staat. More construeert zijn utopische samenleving zodanig dat schaarste daar niet kan ontstaan. De communistische utopie van Marx bouwt hierop voort.

Ook de neoliberale utopie van het kapitalisme meent aan de schaarste te kunnen ontkomen. Het historische onderzoek van Van Bavel laat zien dat dit illusoir is.

De laatste sneeuw in april, op de toppen van het Dikti-gebergte

11.00 uur: autorit naar klooster Areti

11.45 uur: bezoek aan klooster Areti

Het klooster Areti

13.00 uur: lunch in traditioneel restaurant in Fourni

het dorp Fourni

13.00 – 15.00 uur: college op het dorpsplein van Fourni
Petran Kockelkoren:
Over “de drijfveren van de evolutie”:
Ligt de Hobbesiaanse strijd van allen tegen allen aan de wortel van de sociale orde? Of moet dat toch eerder coöperatie zijn (zoals Rousseau tegen Hobbes aanvoert). Frans de Waal beweert bovendien dat coöperatie zelfs al in de vorm van een aangeboren ethiek in mensapen aanwezig is. Moet hier sprake zijn van terugwaarts geprojecteerde u- of dystopieën? We weten pas waar we heen willen als we weten waar we vandaan komen. Of ligt het heimelijk omgekeerd?

15.00 – 18.00 uur: bezoek aan 3e eeuwse kerkvloer, de verzonken stad Olous en naar Agios Nikolaos

Diner op eigen gelegenheid

Donderdag

Thema: de gemeenheid

9.00 – 10.30 uur: college op de trappen van de oude stad Lato.

De Dorische stad Lato met uitzicht over de baai van Mirambello

More beschrijft ook in ‘Utopia’ hoe de rond schaarste georganiseerde markt de bestaande economie van de commons, de gemeenschappelijke omgang met de natuur van gronden en grondstoffen kapot maakt. Het functioneren van deze ‘gemeenheid’ (de term komt van Ivan Illich) wordt besproken. Nobelprijswinnares economie Elinor Ostrom heeft het thema van de commons weer op de huidige maatschappelijke agenda gezet. We kijken naar voorbeelden uit haar werk. 

11:00 uur: voorzetting van het college op Villa Dio Petres

13.00: korte presentatie over de vallei van Katharo

13.15 uur: vertrek naar vallei van Katharo (30 minuten autorit).

De vallei van Katharo als inspiratie voor een alternatief economisch model. De verstilde hoog gelegen vallei van Katharo is niet alleen heerlijk om samen om adem te komen en een dag in door te brengen.Het is ook inhoudelijk een bron van inspiratie. Katharo is namelijk één van de vele commons in de wereld. Hans Achterhuis is goed bekend met de vallei van Katharo.

13.45 uur : een authentieke Kretenzische lunch in een berghuis in de vallei van Katharo

15.00– 17.00 uur: Petran Kockelkoren geeft een uitwerking over grondhoudingen: heerser, rentmeester, partner, participant.

Er is ook tijd om even te wandelen.

Diner op eigen gelegenheid.

Vrijdag

Thema: actualiteitsanalyse 2

9.00 - 13.00 uur: college op Villa Dio Petres
Hans Achterhuis:
In de economische geschiedenis is er naast de markt sprake van drie andere ordeningsmechanismes: gemeenheid, wederkerigheid (gift) en herverdeling. Hoe kunnen deze mechanismes worden ingezet om schaarste te reguleren en verminderen? Actuele voorbeelden kunnen hier afsluitend door cursisten worden ingebracht.

Petran Kockelkoren:
Een nieuw natuurverstaan op het raakvlak van kunst en techniek. Latour & Sloterdijk (biomimetische technieken).

13.00 uur: buffetlunch op villa Dio Petres

De middag kan worden gebruikt als uitloop voor college of discussie, of de deelnemers zijn vrij.

19.00 uur: afscheidsdiner met thema op Villa Dio Petres

Zaterdag

Na het ontbijt is het programma beëindigd.

Datum 

Je bent welkom van 29 augustus tot en met 4 september 2021

Prijzen

De prijzen zijn

• € 1.285,-- per persoon bij twee personen op een tweepersoonskamer,
• € 1.335,-- bij gebruik van een éénpersoonskamer (slechts twee beschikbaar),
• € 1.395,-- per persoon bij alleen gebruik van een tweepersoonskamer,

Exclusief eventuele toeslag voor logies op Villa Dio Petres, en eventuele transfers.

De prijs is inclusief:

• het boek: 'Het rijk van de schaarste', uitgave juli 2018
• docenten;
• cursusmaterialen;
• 6 nachten logies in een airconditioned kamer;
• 6 maal ontbijt;
• alle in het programma genoemde gezamenlijke picknicks, lunches en diners;
• gezuiverd water bij alle gelegenheden;
• koffie/thee, gezuiverd water en vruchtensappen tijdens de door ons verzorgde gezamenlijke momenten;
• enkele glazen wijn of bier tijdens de door ons geserveerde maaltijden;
• tafelwater bij alle maaltijden;
• excursies naar bijzondere plekken;
• toegangskosten voor bezienswaardigheden in het programma;
• het dagelijks vervoer naar de Academie (Villa Dio Petres) vanuit pension Argyro;
• alle vervoer bij de excursies;
• incidenteel vervoer binnen de vrije momenten indien dit logistiek inpasbaar is.

De prijs is exclusief:

• vluchten;
• transfers naar je verblijf;
• 3 maaltijden;
• zelf bestelde frisdranken en alcoholische dranken, vruchtensappen, koffie/thee en andere versnaperingen tijdens de maaltijden in restaurants of andere gelegenheden;
• persoonlijke uitgaven.

Transfer van en naar de luchthaven Heraklion
We halen je op van (de luchthaven van) Heraklion en brengen je naar (de luchthaven van) Heraklion voor € 45,-, per persoon, enkele reis. Het is een rit van een uur. Een taxi kost € 75 à € 100 enkele reis. Je kunt ook de regionale bus nemen naar Agios Nikolaos (momenteel € 7,70) en aansluitend de bus naar Kritsa (€1,80). 
Bij boeking krijg je alle verdere informatie.

Een exclusieve week voor een beperkte groep

Het is maximum is 16 deelnemers.
De deelnemers ontvangen het boek 'Het rijk van de schaarste' zodat men zich kan inlezen.

Wie zijn Hans Achterhuis en Petran Kockelkoren?

Lees hier meer over de docent Hans Achterhuis en over de docent Petran Kockelkoren.

Gastenboek

Lees de ervaringen van eerdere gasten in de gastenboeken van Hans Achteruis en Petran Kockelkoren 2017,2016, 2015, 2014 en 2013.