archief4

Er zijn veel wegen naar wijsheid en geluk.

Volgens Aristoteles is de vriendschap de bekroning van het gelukkige leven.

De Ethica van Aristoteles (voluit: Ethica Nicomacheia of Nikomachische Ethiek) werd een tijd geleden uitgeroepen tot het belangrijkste boek uit de geschiedenis van de filosofie. Het is zonder twijfel een van de meest gelezen en een van de invloedrijkste boeken uit de geschiedenis van het denken.

Je bent welkom van zondag 23 tot en met 29 augustus 2020.

Kern van de ethiek van Aristoteles is de oriëntatie op het einddoel: eudaimonia, een leven dat ‘lukt’ en daarom gelukkig is. Hij legt uit waarin zo’n leven bestaat en gaat vooral in op de vraag hoe het gerealiseerd kan worden. Dat leidt tot een uitwerking van de deugden of ‘voortreffelijke houdingen’. De ethiek van Aristoteles wordt niet voor niets vaak aangeduid als “eudaimonistische ethiek” en als “deugdenethiek”.

Vriendschap

Volgens Aristoteles is de vriendschap de bekroning van het gelukkige leven. Hij besteedt in zijn Ethica aan geen enkel onderwerp zo uitgebreid aandacht als aan de vriendschap: twee hele boeken worden eraan gewijd. Daarin komen allerlei vragen aan de orde die ons kunnen helpen kritisch naar onze eigen vriendschappen te kijken: hij geeft een definitie van vriendschap, onderscheidt soorten vriendschappen, laat zien hoe vriendschappen ontstaan en ophouden te bestaan en onderzoekt hoe het eigenlijk kan dat iemand die gelukkig is toch vrienden nodig heeft. Want:

“zonder vrienden zou niemand willen leven, ook al bezat hij alle andere goede dingen”

Vriendschap is volgens Aristoteles een welbepaalde soort van liefde, onderscheiden van de manier waarop we van (lekkere, leuke, mooie) dingen houden, maar ook van de verliefdheid en de passionele liefdesverhouding. Het heeft er alle schijn van dat de vriendschap volgens Aristoteles de hoogste vorm van liefde is.

Een van de opmerkelijkste aspecten van Aristoteles’ traktaat over de vriendschap heeft betrekking op de verhouding tussen vriendschapsliefde en eigenliefde. Volgens hem kan iemand geen vriend zijn als hij niet eerst ook met zichzelf bevriend is. Maar de meest uitdagende stelling in dit verband is wel deze, dat de vriend een alter ego is.

In een bespreking van de hele Ethica en een geduldige lectuur van het traktaat over de vriendschap daarin zullen we niet alleen Aristoteles’ theorie van het goede leven leren kennen, maar ook onze eigen gedachten over en ervaringen met vriendschap leren verhelderen.

paul van tongeren column

 

De methodiek van Paul van Tongeren

Wie een filosoof wil leren kennen, moet diens teksten lezen. Deze cursus biedt een grondige kennismaking met de praktische filosofie van Aristoteles (384-322) en met name zijn gedachten over vriendschap, deugd en geluk. De tekst zal worden ingeleid en uitgelegd, en we zullen proberen te doen wat elke filosoof van zijn lezers verwacht: goed lezen, dat is: langzaam lezen en de tekst confronteren met onze eigen ervaringen. Het is een sensationeel gevoel om zin voor zin te gaan begrijpen wat Aristoteles je wil zeggen. De inbreng van de cursisten moet (en zal) beperkt blijven tot wat nodig is om hen echt actief te doen luisteren naar wat tekst en docent te bieden hebben.

Tijdens de colleges wordt gebruik gemaakt van 'Ethica Nicomachea', uitgave Historisch Uitgeverij Groningen, ISBN 9789065540058. Dit boek sturen we je toe als je hebt gereserveerd (en de cursus definitief doorgaat). Als je het al bezit, zullen we een alternatief verzinnen.


Wat is een geslaagd leven?

Centraal in de Ethica Nicomachea (zoals het volledig heet) staat de vraag hoe je een gelukkig en geslaagd leven kunt realiseren. Aristoteles maakt een diepgaande en scherpe analyse van de opvattingen, karaktertrekken en intellectuele vermogens van de mens. Hij benoemt de goede en slechte eigenschappen van de mens, de emoties en de fundamentele waarden in het menselijk leven, zoals verstandigheid, besef van maat, moed, rechtvaardigheid en … vriendschap. Aristoteles laat op indringende wijze zien dat er op het gebied van de moraal geen exacte normen bestaan en dat elke ethische theorie moet uitgaan van de menselijke natuur en de manier waarop mensen zich in alledaagse situaties gedragen.

week Paul van Tongeren 2019 34

 

Eudaimonia

Kern van de ethiek van Aristoteles is de oriëntatie op het einddoel: eudaimonia, een leven dat ‘lukt’ en daarom gelukkig is. Hij legt uit waarin zo’n leven bestaat en gaat vooral in op de vraag hoe je dat voor elkaar krijgt. Dat leidt tot een uitwerking van de deugden of ‘voortreffelijke houdingen’. De ethiek van Aristoteles wordt niet voor niets vaak aangeduid als ‘eudaimonistische ethiek’ en als ‘deugdenethiek’.

 

Paul van Tongeren 72 1Paul van Tongeren

Maar hoe zou jij het doen?

Paul van Tongeren over het boek van Edith Hall 'Wat zou Aristoteles doen?'

De Engelse hoogleraar klassieke filologie, Edith Hall, schreef een (terecht) veel geprezen boek over “hoe oude filosofie je leven kan veranderen” en met name over hoe de ethiek van Aristoteles nog steeds de beste handleiding biedt voor een goed en gelukkig leven. Vandaar de titel van het boek: Wat zou Aristoteles doen? In 10 hoofdstukken laat ze zien hoe de ideeën over geluk en deugd, over kiezen en (mee)delen, over vriendschap en liefde, over vrije tijd en vrijgevigheid die Aristoteles twee en een half duizend jaar geleden noteerde, nog niets van hun actualiteit hebben verloren. Door de vele voorbeelden uit haar eigen leven en omgeving wordt het boek behalve een serieuze studie ook een persoonlijk document dat de lezer ook heel persoonlijk aanspreekt. Aanbevolen lectuur dus.

En toch – in de filosofie is er altijd zo’n “en toch” – toch is er ook iets in het boek dat mij niet helemaal bevalt, en wat ik anders zou willen doen, wat ik anders zal gaan doen in de laatste week van augustus 2020 tijdens de cursus op Kreta over “geluk en vriendschap”. Ook daar zal het erom gaan om aan de hand van Aristoteles na te denken over wat geluk eigenlijk is, over wat dat te maken heeft met deugd, over wat echte vriendschap is en over wat een denker van zo lang geleden ons daarover nog zou kunnen leren. Op één punt zal het echter afwijken van de manier waarop Edith Hall het in haar boek doet: ik wil niet alleen kijken naar al die zaken die we zonder meer van Aristoteles kunnen overnemen, maar ook ingaan op een aantal dingen waarover Aristoteles anders denkt dan wij, punten waarin wij niet zomaar kunnen doen en denken zoals hij deed. Waarom dat volgens mij van belang is? Maar laat me eerst een paar voorbeelden geven.

Aristoteles begint zijn Ethica met een stelling die voor hem absoluut vanzelfsprekend is, namelijk dat de werkelijkheid, de natuur, en in het bijzonder de natuur van de mens, goed in elkaar zit. Absurditeit is uitgesloten. Die vooronderstelling is fundamenteel voor zijn hele project. Maar in hoeverre kunnen wij die vooronderstelling nog delen? De filosofie heeft tenminste sinds de negentiende eeuw voortdurend gehamerd op het omgekeerde aambeeld: dat van de zinloosheid! Tweede voorbeeld: Aristoteles legt uit dat de deugd steeds een midden is tussen twee extremen: dapperheid is het midden tussen roekeloosheid en lafheid. Als je dan vervolgens vraagt, waar dat midden ligt, geeft hij in eerste instantie een teleurstellend antwoord: “dat ligt er maar aan”, het is relatief. Maar als je dan vreest dat daarmee zijn hele ethiek in duigen valt heb je het mis. Want er is volgens hem wel degelijk een maat voor dat midden: voorbeeldige mensen maken het zichtbaar en het oordeel van de gemeenschap waartoe je behoort stuurt je. Voor Aristoteles was het blijkbaar geen probleem naar grote voorbeeldfiguren te verwijzen en te vertrouwen op het oordeel van zijn omgeving. Maar wie zijn onze voorbeelden? Hebben wij nog voorbeelden waarnaar we ons richten? Past een verwijzing naar het oordeel van de groep wel bij onze zo zeer geprezen autonomie en authenticiteit? Een laatste voorbeeld – er zijn er nog veel meer: Het christendom dateert van ongeveer vier eeuwen na Aristoteles en heeft ons denken over moraal grondig beïnvloed. Of we nu gelovig zijn of niet, wij zijn allemaal de producten van een beschaving die ongeveer 2000 jaar lang door het christendom is gevormd. Dat kan niet anders dan verschillen met Aristoteles opleveren. En inderdaad: voor Aristoteles is altruïsme bepaald geen deugd (weliswaar ook geen ondeugd, maar eerder een dwaasheid), volgens hem is dankbaarheid een vorm van verschuldigd-zijn die je beter moet vermijden, en – hoe goed hij volgens Edtih Hall ook voor zijn eigen slaven zorgde – hij meende dat slaven eigenlijk geen mensen zijn maar eerder instrumenten met een ziel.

 

WEEKPROGRAMMA

Let op: door overheidsregels met betrekking tot COVID-19 kan dit weekprogramma waarschijnlijk niet geheel zoals hier gepubliceerd, worden uitgevoerd.

 

Aristoteles, Ethica Nicomachea. We lezen de tekst in Nederlandse vertaling. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Christine Pannier en Jean Verhaeghe. Historische Uitgeverij (Groningen) 1999.

Zondag

De cursus begint om 16.00 uur met de kennismaking en diner.

Maandag

Thema: De praktische filosofie van Aristoteles: ruim 2000 jaar oud en nog steeds actueel.

9.00 - 13.00 uur op Villa Dio Petres
Inleidende ochtend waarin het boek dat we gaan lezen wordt geïntroduceerd via een inleiding over leven en denken van Aristoteles. Ook besteden we aandacht aan de vraag waarop we verdacht moeten zijn als we een tekst lezen die zo lang geleden geschreven is. Zijn de omstandigheden niet te verschillend om nog iets te kunnen aanvangen met een theorie van meer dan 2000 jaar oud? Of zijn wij 21ste eeuwers behalve ‘modern’ of zelfs ‘post-modern’, ook nog altijd ‘pre-modern’? We lezen de eerste regels van de Ethica en denken aan de hand daarvan na over verschil en overeenkomst tussen Aristoteles’ en onze vanzelfsprekendheden.

Lunch op eigen gelegenheid

18.00 uur: op Villa Dio Petres
Film over het (biologisch) onderzoek van Aristoteles op Lesbos: Aristotle’s Lagoon en aansluitend diner op Villa Dio Petres.

Dinsdag

Thema: Geluk en deugd.

9.00 - 10.30 uur op Villa Dio Petres
De ethiek van Aristoteles wordt veelal aangeduid als ‘deugdenethiek’. Vandaag lezen we wat hij schrijft over de deugd in het algemeen, over de twee soorten van deugden die hij onderscheidt en met name over de karakterdeugden. Wat betekent het dat deugden ‘houdingen’ zijn, hoe verwerf je de deugden, hoe onderscheid je tussen echte en schijndeugden?
12.50 uur: korte video-presentatie over de vallei van Katharo en vertrek naar de vallei van Katharo.

Katharo

De vallei van Katharo

13.30 uur: In de prachtige vallei van Katharo wordt door Argyro op een houtvuur een origineel Kretenzische lunch voor je bereid.

argyro1200Argyro bereidt verse kaas van geitenmelk op een houtvuur

Na de lunch gaan we oefenen met Aristoteles’ deugdenleer. Kunnen we zijn theorie van ‘de deugd als een midden tussen twee extremen’ zelf in praktijk brengen? Herkennen we de rol van het voorbeeld in onze morele oriëntatie?

Diner op eigen gelegenheid

Woensdag

Thema: Over vriendschap 

9.00 uur: vertrek naar de archeologische opgraving van de Dorische stad Lato

9.00 - 10.30 uur in de oude Dorische stad Lato, 4e eeuw voor Chr., de periode van de Griekse filosofen Socrates, Plato, Aristoteles…
Een toepasselijke les op de trappen van Lato over de betekenis van philia in de Oudheid.

Philia is het Griekse woord voor ‘vriendschap, maar staat eigenlijk voor veel meer dan voor wat wij vriendschap noemen. De Oudheid onderscheidt vele vormen van philia: van de Griekse pederastie tot de Romeinse politieke ‘cliëntelie’; van de algemene mensenliefde tot de intieme vriendschap. Dat brede palet vormt de achtergrond voor wat we in de cursus toespitsen. Want wij concentreren ons in het vervolg vooral op wat Aristoteles ons kan leren over dat wat wij tegenwoordig ‘vriendschap’ noemen.

10.30 - 13.00 uur op Villa Dio Petres
We lezen Boek VIII van de Ethica en denken na over Aristoteles’ definitie van vriendschap, zijn (normatieve) onderscheid tussen soorten vriendschap, over de vraag of vrienden aan elkaar gelijk moeten zijn en hoeveel ‘echte vrienden’ je eigenlijk kunt hebben.

13.00 uur: wandeling (15 minuten) naar de taverne van Maria in Kroustas

14.30 uur: mooie en eenvoudige wandeling van Kroustas via de Profitias Ilias kapel naar Villa Dio Petres (1,5 uur).

wandeling ilias kroustas 4 of 4de Profitias Ilias kapel

wandeling ilias kroustas 2 of 4de uitzichten tijdens de prachtige en eenvoudige wandeling

Borrel op Villa Dio Petres

Diner op eigen gelegenheid

Donderdag

Thema: Vriendschap, geluk en eigenliefde

9.00 - 13.00 uur op Villa Dio Petres
We lezen boek IX van de Ethica en denken na over de verhouding tussen liefde voor de vriend en liefde voor je zelf: kun je van een vriend houden als je niet ook van je zelf houdt? Zijn er spanningen tussen die twee liefdes? En als vriendschap een soort aanhankelijkheid aan, en daarmee een soort afhankelijkheid van de ander impliceert, wat betekent dat dan voor het geluk? Hoe kun je gelukkig zijn als je geluk deels in de handen van een ander ligt?

13.00 uur: buffetlunch op Villa Dio Petres

14.30 uur: vertrek naar het charmante plaatsje aan zee: Mochlos. Het is heerlijk om daar even te zwemmen of te relaxen.

MochlosMochlos

17.00 uur: we verzamelen gedachten die in de loop van de week zijn opgekomen bij de vragen waarmee we aan het begin van de week onze lectuur en reflecties zijn begonnen.

18.30 uur: diner in Mochlos.

Vrijdag

Thema: Alles wat nog niet aan de orde kwam

9.00 - 10.45 uur op Villa Dio Petres

We besteden het eerste deel van de ochtend aan het samen lezen van passages die de deelnemers hebben geselecteerd maar waaraan nog geen of te weinig aandacht werd besteed.

11.00 – 13.00 uur op Villa Dio Petres

We sluiten af met een uitzicht over de geschiedenis van het denken over vriendschap na Aristoteles (waarbij auteurs als Epicurus, Cicero, Seneca, Augustinus, Montaigne, Kant, Nietzsche, Simone Weil aan de orde komen – zij het slechts ‘in vogelvlucht’)

13.00 uur lunch in Kritsa

Middag vrij

19.00 uur: afscheidsdiner op Villa Dio Petres

Zaterdag

Het laatste ontbijt

Datum 

Je bent welkom van 23 tot en met 29 augustus 2020

Je kamer

Er zijn nog diverse kamers beschikbaar in pension Argyro. Op Villa Dio Petres is geen plaats meer.

Ga voor alle details naar alle info over je kamerkeuze.

Prijzen

De prijzen zijn

  • € 1.285,-- per persoon bij twee personen op een tweepersoonskamer,
  • € 1.335,-- bij gebruik van een éénpersoonskamer (slechts twee beschikbaar),
  • € 1.395,-- per persoon bij alleen gebruik van een tweepersoonskamer,

Exclusief eventuele toeslag voor logies op Villa Dio Petres, en eventuele transfers.

Dit is inclusief:

  • cursusboek;
  • docent;
  • cursusmaterialen;
  • 6 nachten logies in een airconditioned kamer;
  • 6 maal ontbijt;
  • alle in het programma genoemde gezamenlijke picknicks, lunches en diners;
  • gezuiverd water bij alle gelegenheden;
  • koffie/thee, gezuiverd water en vruchtensappen tijdens de door ons verzorgde gezamenlijke momenten;
  • enkele glazen wijn of bier tijdens de door ons geserveerde maaltijden;
  • tafelwater bij alle maaltijden;
  • excursies naar bijzondere plekken;
  • toegangskosten voor bezienswaardigheden in het programma;
  • het dagelijks vervoer naar de Academie (Villa Dio Petres) vanuit pension Argyro;
  • alle vervoer bij de excursies;
  • incidenteel vervoer binnen de vrije momenten indien dit logistiek inpasbaar is;
  • boekingskosten.

De prijs is exclusief:

  • vluchten;
  • transfers naar je verblijf;
  • 3 maaltijden;
  • zelf bestelde frisdranken en alcoholische dranken, vruchtensappen, koffie/thee en andere versnaperingen tijdens de maaltijden in restaurants of andere gelegenheden;
  • persoonlijke uitgaven.

Transfers van en naar de luchthaven Heraklion
We halen je op van (de luchthaven van) Heraklion en brengen je naar (de luchthaven van) Heraklion voor € 45,-, per persoon, enkele reis. Het is een rit van ruim een uur. Een taxi kost € 75 à € 100 enkele reis. Je kunt ook de regionale bus nemen naar Agios Nikolaos. Dat kost momenteel € 7,70. 
Aansluitend kun je dan de bus nemen naar Kritsa (€ 1,80).
Bij boeking krijg je alle verdere informatie.

Een exclusieve week voor een beperkte groep

Het minimaal aantal deelnemers voor deze cursus is 8 en het maximum is 16 deelnemers.

Gastenboek

Lees de ervaringen van eerdere gasten in het gastenboek van Paul van Tongeren 2019.

Wie is Paul van Tongeren?

Lees hier meer over Paul van Tongeren.